İdarəçilik sistemində siyasi iştirakçılığın önəmi 

Nəzərə alsaq ki, Azərbaycan Respublikası demokratik idarəetmə üsuluna malik olan bir dövlətdir, bu baxımdan vətəndaşlarımızın siyasi iştirakçılıq fəaliyyətindən xəbərdar olması və bu anlayışı aydın təhlil edəbilməsi son dərəcə vacibdir. 

Bəs siyasi iştirakçılıq nədir?

"Siyasi iştirakçılıq", ümumiyyətlə, bir bələdiyyə, region, ölkə və ya daha böyük bir səviyyədə siyasi proseslərə, qərarların qəbuluna və icrasına qoşulmağı ifadə edir. Bu, vətəndaşların siyasi proseslərdə müstəqil və aktiv şəkildə iştirak etməsi mənasına gəlir. Siyasi iştirakçılıq demokratik tərəfdaşlığı inkişaf etdirmək və qanunvericilik prosesində hər bir vətəndaşın səsini eşitmək məqsədiylə önəmli bir amildir. Siyasi iştirakçılıq demokratiyanın və cəmiyyətin həyatında əhəmiyyətli bir rolu olan müstəqil vətəndaşların aktların və qərarların qəbulunun bir hissəsi olmağını təmin edir. İnsanların siyasi məsələlərdə iştirak etməsi onların öz cəmiyyətlərinin inkişafına daha geniş bir şəkildə təsir etmələrinə imkan verir.

Siyasi iştirakçılığın müxtəlif formalarına rast gəlinir. Bunlara misal olaraq  səsvermə, partiyalara qoşulma, müəyyən siyasi təşkilatların yaradılması, aktivizm, qanunvericilik prosesinə qoşulma, beynəlxalq siyasi təşkilatlara qoşulma və s. göstərilə bilər. 

Səsvermə vətəndaşların siyasi prosesdə iştirakının ən əsas formalarından biridir. Bu vətəndaşa hüquqi çərçivədə seçki və ya referendumda iştirak etmə imkanının verilməsidir.

Partiyalara qoşulma dedikdə fərd və ya qrupların özlərinin inanclarını və məqsədlərini daha geniş auditoriyaya çatdırmaq üçün siyasi partiyalara qoşulması nəzərdə tutulur.

Aktivizm 

İnsanların  hüquqları və digər  sosial haqları üçün dəyişiklik tələb etmək məqsədilə siyasi aktivizməqoşulmasıdır.

Qanunvericilik prosesinə qoşulma fərdlərin müstəqil şəkildə qanunvericilik təşkilatlarına qoşularaq qanunlar hazırlanılması və ya qərarların qəbul edilməsində iştirak etməsidir.

Beynəlxalq siyasi təşkilatlara qoşulma bir çox insanın hüquqlar, ictimaiyyət və digər məsələlərdə fikirlərini daha geniş auditoriyaya çatdırmaq və dünya səviyyəsində siyasi proseslərdə iştirak etmək üçün müstəqil və ya qlobalsiyasitəşkilatlaraqoşulabilməsidir.

Bunlardan başqa siyasi iştirakçılığın etiraz formasında olan,illegal və passiv formaları mövcuddur. "Passiv siyasi iştirak" termini, bəzi şəxslərin siyasi proseslərə aktiv şəkildə qoşulmadığı və ya siyasi məsələlərlə bağlı aktivlik göstərmədikləri bir siyasi iştirak formasını ifadə edir. Bu şəxslər adətən səsvermə prosesində iştirak etmir, siyasi təşkilat və tədbirlərə qoşulmur və siyasi məsələlər barədə aktiv şəkildə fikir bildirmir. Passiv siyasi iştirakçılığın bir neçə səbəbi vardır. Bu formada olanlar, siyasi məsələlərdən uzaq duraraq siyasi proseslərə aktiv şəkildə qoşulmağa və ya fikirlərini ifadə etməyə cəhd etmədiklərindən siyasi tərəfdaşlığın daha az nümayiş edildiyi bir tərəfdaşlıq formasını seçirlər. 

Bu səbəblər: əqiləşmə(şəxslərin siyasi proseslərdə müstəqil fikirlər formalaşdırmaq və ya aktiv olmaq üçün müstəqil inkişafdan uzaq olması), apatiya ( bəzi insanların siyasi məsələlərlə bağlı aktivlik göstərmək üçün hər hansı bir maraq hiss etməməsi və ya onlar üçün bu məsələlərin əsasən maraqsız olması),inanc və ya güvənin olmaması (bir qrup şəxslərin siyasi proseslərə güvənməyərək və ya nəticəsiz olacağını düşünərək bu kimi fəaliyyətlərdə iştirak etməməsi), vaxt və enerjinin olmaması (bir çox vətəndaşın gündəlik qayğılara həddən artıq enerji sərf etməsi nəticəsində başqa fəaliyyətə vaxtının və enerjisinin olmaması), yaş mənsubiyyəti (bəzən şəxslərin siyasi məsələlərə müdaxilə edə bilmədikləri və ya müdaxilələri qəbul etmədikləri bir yaş mənsubiyyətinin təsiria ltında olması).

Bir digər siyasi iştirak növü illegal siyasi iştirakdır. "İllegał siyasi iştirak"ifadəsi, bir şəxsin siyasi proseslərə qanunsuz, qanuna qarşıdurmaqla və ya qanuni prosedurları pozmaqla qoşulmağını təsvir edir. Bu növ bir iştirak qanunları pozmaq və ya başqa bir qanuni səsvermə prosedurunu pozmaq kimi tədbirləri əhatə edə bilir.

Bu tərəfdaşlığın mövcud olduğu bəzi hallar və səbəblər aşağıda sıralanmışdır:

1. Qanunsuz səsvermə praktikaları. Siyasi proseslərə müdaxilə etmək üçün qanunu pozmaq, yalnızca müstəqil seçki prosedurlarına əməl etməkdən daha geniş bir spektrumda yer ala bilməkdir.

2. Seçki saxtakarlığı: Seçki zamanı identifikasiya və səsvermə prosedurlarını pozmaq saxtakarlığa yol açaraq bütünlükdə seçki prosesini saxtalaşdıra bilməsidir.

3. Silahlı müdaxilə. Bir neçə ölkədə silahlı qüvvələr və ya qanun pozmağa cəhd edən təşkilatlar tərəfindən hərbi müdaxilə və siyasi proseslərə nüfuzetmə cəhdi ilə müşahidə oluna bilməsidir.

4. Siyasi partiyalara qanunsuz qoşulma. Qanuni prosedurları pozmaq və ya siyasi partiyalara qanunsuz şəkildə qoşulmağında bir növ illeqal siyasi iştirak forması olmasıdır.

Bu növ siyasi iştirak, demokratik və qanuni prosedurlara riayət etməyən, müstəqil və ictimai məsuliyyətdən kənar da olan təşəbbüslərə əlavə olaraq, hüquqi tərəfdaşlığa ciddi təhlükə yaradır. Bu, siyasi stabilliyi, ictimai qayda-qanunu və demokratik prosesləri təhdit edə bilər. İllegał siyasi iştirak təkcə qanunları pozmaqla kifayətlənməyərək, siyasi sistemədə ciddi təhlükə yarada bilən qanunsuz fəaliyyətləridə əhatə edə bilər.

Son olaraq "etiraz yoluyla siyasi iştirak" formalarını qeyd edək. Fərdin və ya qrupun, bir qanuni prosedura və ya siyasi qərarın qəbuluna qarşı müdafiə etmək və ya etiraz etmək məqsədilə aktivolmağını ifadə edir. Bu, demokratik bir cəmiyyətdə, vətəndaşların öz fikirlərini ifadə etmək və müdafiə etmək üçün onlara verilmiş hüquqlarını istifadə etmələrinin bir formasıdır.

Etiraz yoluyla siyasi iştirakın bəziformasıvəxüsusiyyətləriaşağıdasıralanmışdır:

1. Etiraz formasında müraciət: 

Fərd və ya qruplar, qanuni prosedurlara və ya siyasi qərarlara etiraz etmək üçün hüquqi və qanuni olaraq qeyd edilmiş etiraz yollarından istifadə edə bilərlər. Bu, müraciət, şikayət, və ya təklifləri daxil edərək siyasi prosesin rəhbərliyinə müraciət etməni əhatəedir.

2. Tədbir və etiraz aksiyaları: 

Vətəndaşlar və ya siyasi təşkilatlar, siyasi məsələlər barədə etirazlarını ifadə etmək və diqqət çəkmək məqsədilə tədbir və etiraz aksiyaları təşkil edə bilərlər. Bu aksiyalar, yürüşlər, imzatoplama kampaniyalarını və s. kimi tədbirləri əhatə edir.

3. İnternet və sosial media platformalarında iştirak:

Fərdlər və qruplar etirazlarını və fikirlərini sosial media platformalarında paylaşaraq, digər insanlara çatdıra bilərlər. Bu, geniş auditoriyaya çatmaq üçün ən sürətli və effektiv yolla reaksiya göstərmək üçün bir yol kimi istifadə edilir.

4. Hüquqi yolla müdafiə:

Bəzi hallarda vətəndaşlar, qanuniprosedurlaraəsaslananmüraciətvəetirazlardahüquqiyolları da seçəbilərlər. Məhkəmələrə daxil olmaq, hüquqi tədbirlər almaq və ya qanunun tələb etdiyi digər proseduralara riayət etmək üçün hüquqi yardım almaq bu formaya daxildir.

Etiraz yoluyla siyasi iştirak vətəndaşların demokratik proseslərə etiraz etmək, dəyişiklik tələb etmək və siyasi fikirlərini ifadə etmək üçün təsirli olan bir vəziyyətdir.

Bütün proseslərdə olduğu kimi siyasi iştirakçılıq prosesində də maraqlı və maraqlı olmayan tərəflər mövcuddur. Bəs bu tərəflərin mövcudolmalarının səbəbləri nələrdir? 

Mövcud olan marağın mərkəzində dayanan faktorlar: 

Demokratik inkişaf– Siyasi iştirakın artması bir cəmiyyətdə demokratik inkişafın əlamətidir.  

Vətəndaşların siyasi proseslərə daha çox qoşulması, demokratiyanın və ictimai müstəqiliyin güclənməsinə səbəbdir; çeşidli fikirlər və baxışlar-Artan siyasi iştirak, çeşidli fikirlərin və baxışların siyasi arenada dahageniş təmsil olunmasına nail olur. Bu cəmiyyətin müxtəlif qruplarının fikirlərini ifadə etməsi və qoşulması üçün bir fürsət yaratmağa kömək edir; hesabat vericilik və şəffaflıq - Artan iştirak, siyasi tərəfdarların siyasi proseslərin idarəedilməsinə daha da aktiv şəkildə qoşulmasına nail olması deməkdir. Bu, siyasi təşkilatların və hökumətlərin hesabatlılığını artırmağa və proseslərini daha da şəffaflaşdırmağa təkan verir; maraqli tərəflərinin formasiya əldə etməsi- Maraqli tərəflər, əgər ki, siyasi proseslərə daha aktiv qoşulursa, onların özləri və ya təmsil etdikləri qruplar üçün daha çox informasiya və güc əldə etmək imkanına malik olurlar; sosial həmrəyliyin artması-Siyasi iştirak bir cəmiyyətdə sosial həmrəyliyi artıra bilər. Vətəndaşların siyasi proseslərə müsbət şəkildə qoşulmasıctimai diaqnoza və sosial müstəqilləşməyə zəmin yarada bilər; ictimai dəyişikliklər - Maraqlı tərəflər, siyasi proseslərdə iştirak edərək və tərəfdaşlığını artıraraq ictimai dəyişikliklərə nail olmağa çalışa bilərlər. Bu, qanuni və ya siyasi dəyişikliklər, hüquqi tənzimləmələr və ya siyasi təsir qazanmağa nail olmaq üçün bir yol kimi istifadə olunabilər; davamiyyət və səmimilik -Siyasi iştirakın artması, bir cəmiyyətdə davamlılıq və ədalətliliyin təmin olunmasında əhəmiyyətli bir rola sahib olmağa kömək edə bilər. Hərkəsin özünü ifadəetməsi və prosesə qatılması, siyasi qərarların daha ədalətli və təsirli olmasına nail olmağa kömək edir.

Bunların hər biri siyasi iştirakın artması ilə əlaqədar olan bəzi əhəmiyyətli təsirlərdir.

Yuxarda qeyd etdiyimiz kimi maraqlı tərəflərlə yanaşı maraqlı olmayan tərəflər də vardır. Siyasi iştirakda maraqli olmayan tərəflər əvvəlcədən təyinedilmiş siyasi proseslərə və ya qurumlara olan maraqlarını ifadə etmək üçün motivasiyaya sahib deyillər. Bunlara səbəb kimi göstərə bilərik:

•    Fərdi Maraqlar - Maraqli olmayan tərəflər əsasən fərdi məqsədlərinə nail olmağa, günlük həyatlarına fokuslanmağa və siyasi proseslərə müdaxilə etməməyə nail olmağa maraqlıdırlar. Onlar üçün siyasi proseslər müstəqil həyat tərzi və tərəqqi üçün bir rol oynamır;

•    Məlumatsızlıq və Maraq Yoxluğu - Bir çox insan siyasi proseslərə maraq göstərmir və ya bu proseslərin fərqində deyil. Bu insanlar, müstəqil araşdırmalara və ya informasiya axtarışına maraqlı deyillər, buna görə də çox məsuliyyətli olmayan siyasi iştirak tərzi seçirlər;

•    Siyasi Partiyalara Qoşulmamaq - Maraqlı olmayan tərəflər siyasi partiyalara qoşulmağı və onların fəaliyyətlərinə müdaxilə etməyi arzulamırlar. Onlar siyasi partiyalardan və ya təşkilatlardan uzaq durmağı və ya onların siyasi məsələlərini aktiv şəkildə izləməməyi seçirlər.

Siyasi Təsirin Azlığı Maraqli olmayan tərəflər, həm də siyasi proseslərin və qərarların özlərinə çox az təsir etdiyinə inanmağa meyllidirlər. Onlar bu proseslərdə iştirakın və siyasi təkliflərə maraq göstərməyin özləri üçün əhəmiyyətli olduğunu düşünmür.

Maraqlı olmayan tərəflərin siyasi iştirakda daha passiv, apatik olması bir cəmiyyətdə bütün vətəndaşların müsbət bir şəkildə qoşulmaqda və siyasi məsələlərlə maraqlanmaqda meyillənmələrinin azalmasına səbəb ola bilər.

Beləliklə, demokratik sistemin effektiv işləməsi üçün siyasi iştirakçılıq çox vacibdir. Bu, vətəndaşların səsvermə, partiyalara qoşulma, fəallıq və qanunvericilik fəaliyyətində iştirak kimi siyasi proseslərdə fəal iştirakını əhatəe dir. Eləcə də, ideyaların müxtəlifliyini təmin edərək demokratik tərəfdaşlığı, idarə etmədə şəffaflığı və hesabatlılığı təşviq edir.

Fatimə Qarayeva, Sudabə Dursunəliyeva

Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında

Dövlət İdarəçilik Akademiyasının tələbələri