Qaçqın – məcburi köçkün korrupsiyası– Tender oyunları

Qaçqın və məcburi köçkünlərlə bağlı həyata keçirilən dövlət proqramlarının icrası ilə bağlı tenderlərdə də nə yazıq ki, böyük korrupsiyaya yol verilir. Bu haqda meydan tv-nin hazırladığı yazını qısa ixtisarla təqdim edirik.

Yazıda əvvəlcə Ağdamın Bənövşələr, Dördyo qəsəbələrində məcburi köçkünlərin bir çoxunun uçmaq təhlükəsi olan evlərdə yaşadığı qeyd olunur. Konkret şəxslərin şikayətlərinə yer verilir: “Sakinlər deyir ki, divarlarda elə çatlar əmələ gəlir ki, evin içindən çöl görünür. Qəsəbələrdə evlərin təmir səviyyəsi aşağı keyfiyyətdə olmaqla yanaşı, mənzillərə heç bir mərkəzləşdirilmiş istilik sistemi də çəkilməyib.
Ağdam rayonu cəbhə bölgəsi sayılır və ərazisinin bir hissəsi Ermənistanın işğalı altındadır. Rayonun Azərbaycan hissəsində məcburi köçkünlər üçün bir neçə qəsəbə salınıb. Burada yerləşdirilən məcburi köçkünlər 2005-ci ilə qədər Bərdə və Yevlaxda çadır şəhərciklərində yaşayıblar”.

Qaçqın və məcburi köçkünlərin sosial problemlərinin həllinə 6,2 milyard manat ayrılıb

Sonra tenderin necə keçirildiyindən, tenderlərin kimlərə verildiyindən bəhs olunur: “Tender hesabatlarında şəhərciklərin tikintisində iştirak edən şirkətlərdən biri “Şəms-95”-dir. Rəsmi məlumatlarda Ağdam rayonunda sifarişçi təşkilat olaraq Məcburi Sosial İnkişaf Fondunun 2017-ci il tenderlərində “Şəms-95”-lə yanaşı, “Azəraqrartikinti” ATSC, “Alibəyli” MMC, “Xumar-98” şirkətlərinin də adları keçir.

“Şəms-95” şirkəti 1995-ci il fevralın 17-də qeydiyyata alınıb. Şirkətin təsisçisi və baş direktoru Qasım Qasımov Məmməd oğludur. O, Ağdam icra başçısının keçmiş müavini, Yeni Azərbaycan Partiyasının Ağdam rayon təşkilatının sədri Lütfi Qasımovun qardaşıdır. Bu şirkətə məcburi köçkünlər üçün yaşayış massivi ilə yanaşı, Heydər Əliyev Fondunun sifarişi əsasında ölkədə məktəblər, digər dövlət obyektlərinin tikintisi də həvalə edilir.

Azərbaycan qaçqınların və məcburi köçkünlərin sayına görə dünyada ən öndə gedən dövlətlərdən biridir. Məcburi Köçkünlərin və Qaçqınların İşi üzrə Dövlət Komitəsinin (“Qaçqınkom”) son hesabatında ölkədə 1.2 milyon 500 qaçqın və məcburi köçkünün yaşadığı göstərilir.

Buraya 1988-ci ilə qədər Ermənistanda yaşamış, daha sonra oradan zorla çıxardılmış azərbaycanlılar, Qarabağ savaşında öz torpaqlarından didərgin düşmüş insanlar və sovet dövründə Azərbaycana sürgün edilmiş Axıska türkləri daxildir.

1993-cü ildən etibarən qaçqın və məcburi köçkünlərin sosial problemlərinin həllinə 6,2 milyard manat məbləğində vəsait xərclənib. Bunun 2,8 milyard manatı dövlət büdcəsinin, 2 milyard manatı Dövlət Neft Fondunun, 1,4 milyard manatı isə beynəlxalq maliyyə qurumlarının kreditləri və Azərbaycanda fəaliyyət göstərən beynəlxalq humanitar təşkilatların vəsaitidir.

Dövlət büdcəsindən ayrılan vəsaitlərin böyük bir qismi məcburi köçkün ailələrinə müavinətlərin verilməsinə və kommunal xidmətlərin ödənilməsinə yönəlib. 2004-cü ildən başlayaraq isə məcburi köçkünlərin sosial vəziyyətinin və mənzil şəraitinin yaxşılaşdırılması Dövlət Proqramı əsasında həyata keçirilməyə başlanıb. Sosial proqram tam icra olunmadan tədricən güzəştlərin ləğvinə başlanıldı. 2017-ci ildən bütün güzəştlər ləğv edilərək birdəfəlik aylıq müavinət müəyyənləşdi: aylıq 36 manatlıq (bəzi qrup ailələrdə 20 manat) müavinət. Bu müavinət isə yalnız işğal olunmuş torpaqlardan çıxan məcburi köçkünlərə aid edilir.

2018-ci ilin mart ayının 1-dən isə prezidentin fevral ayı sərəncamı ilə müavinətlər 10 faiz artırıldı.

Məcburi köçkünlərin sayı çox göstərilərək, büdcə vəsaitləri mənimsənilib 

Hazırda məcburi köçkünlərin dəqiq sayı ilə bağlı dolğun rəqəm verilmir. “Qaçqınkom”un sədri Əli Həsənovun son açıqlamasında məcburi köçkünlərin sayının 636 min olduğu göstərilir. Hesablama Palatasının 2016-ci il hesabatlarında isə qeyd edilir ki, müavinət alanların sayı 540 mindir.

Buradan belə çıxır ki, ya hər kəs müavinətlə əhatə olunmur, ya da “Qaçqınkom” göstərdiyi rəqəmlər doğru deyil. Belə bir halı Hesablama Palatası müxtəlif illərdə apardığı yoxlamalarda aşkar etmişdi.

“Bir sıra istehlakçıların dəqiq siyahıları və onlar tərəfindən istifadə edilmiş kommunal xidmət xərclərinin məbləği düzgün hesablanmayıb. Kommunal xidmətlərin ödənişi zamanı bəzi rayonlar üzrə məcburi köçkünlərin dislokasiya sayı artıq göstərilib. Bəzilərinin adı, hətta, bir neçə ərazi üzrə qeydiyyatda göstərilib”, deyə Hesablama Palatasının 2012-ci il hesabatında qeyd edilir.

“Yeni salınmış qəsəbələrdə məcburi köçkünlərin sayının dəqiq aparılmaması nəticəsində dövlət büdcəsindən kommunal təşkilatlara 22 hal üzrə artıq vəsait ödənilib”, – 2012-ci ilin hesabatında göstərilir.

Tikintiyə 2,3 milyard ayrılıb, ancaq …

Xərcin 2,3 milyardı sırf tikinti işlərinə sərf olunub. Təəssüf ki, tender məlumatlarında ifact.ge bu sektora aid dövlət sifarişlərinin ictimaiyyətə açıq olan yalnız 122 milyon manatlıq məbləği tapa bilib.

Azərbaycan Dövlət Neft Fondu, dövlət büdcəsi və xarici kreditlər hesabına 14 ilə yaxındır ki, tikilən qəsəbələrdə cəmi 250 min məcburi köçkün və qaçqın yerləşdirə biliblər. Fondun maliyyə köməyi sayəsində tikilən evlərin orta qiyməti 63, 800 manata başa gəlir, müqayisə üçün isə donorların hesabına tikilən evlərin orta hesabla dəyəri isə 16, 040 manatdır.

Hesablama Palatası 2015-ci ildə Məcburi Köçkünlərin Sosial İnkişaf Fondunun məcburi köçkünlər üçün tikdiyi qəsəbələrlə bağlı nöqsanlar aşkar etmişdi. Xüsusilə, tender qaydalarının əməl edilməməsi və obyektlərin təmiri zamanı podratçı şirkətlərə artıq vəsaitin ödənilməsi halları müəyyən edilmişdi. Dövlət Proqramında nəzərdə tutulan yaşayış qəsəbələrinin tikintisinin satın alınması üçün tender komissiyası yaradılsa da, faktiki olaraq fəaliyyət göstərmədiyi müəyyənləşdi.

Şahmar Mövsümov Neft Fondununun pulunu  ayırır, qardaşı tikir

Yaşayış massivlərinin tikintisində iştirak edən şirkətlərdən biri də “As Group İnvestment” şirkətidir. Adıçəkilən şirkət Dövlət Neft Fondunun prezidenti Şahmar Mövsümovun qardaşı Şahin Mövsümova məxsusdur. Fondun prezidentinin qardaşına layihələr tendersiz verilib.

Açıq tender məlumatlarına əsasən, “Group İnvestment” AS Tikinti MMC 1170 məcburi köçkün ailəsi üçün nəzərdə tutulan böyük tikinti layihəsində iştirak edib.Tərtər rayonunda 4.7 milyon manatlıq 36 mənzilli iki yaşayış binasının tikintisi sözügedən şirkətə həvalə edilib.

2009-ci ildən başlayaraq şirkət, mütəmadi olaraq Məcbur Köçkünlərin Sosial İnkişaf Fondundan layihələr alır. Şirkətin saytında Mingəçevir, Goranboy, Yexlax, Bakının Qaradağ rayonu, Qəbələnin Zarağan bələdiyyəsi ərazisində, Şəki rayonunda, İmişli, Gəncə, Bakının Müşfiqabad qəsəbəsində, Abşeronun Masazır qəsəbəsində məcburi köçkünlər üçün yaşayış evlərinin tikintisində iştirak edib. Təqribən salınan 97 qəsəbənin 10-nu bu şirkətə həvalə olunub.

Əli Həsənovun neçə vəzifəsi var?

“Qaçqınkom” göndərilən sorğumuza verdiyi cavabda tikilən qəsəbələrin sayının 97-yə çatdığını qeyd edib. Qaçqın və məcburi köçkünlər üçün indiyədək ümumilikdə 3,2 milyon kvadratmetr yaşayış sahəsi olan 97 müasir qəsəbə və çoxmərtəbəli binalardan ibarət yaşayış kompleksləri salınıb.1998-ci ildən Qaçqın və Məcburi Köçkünlərin İşləri üzrə Dövlət Komitəsinə Əli Həsənov rəhbərlik edir. Ə.Həsənov eyni zamanda Azərbaycan Respublikası Baş nazirinin müavini, Beynəlxalq Humanitar Yardım üzrə Respublika Komissiyasının sədri vəzifələrini də icra edir.

Ə.Həsənov həmçinin Məcburi Köçkünlərin Sosial İnkişaf Fondunun Müşahidə Şurasının sədridir. Məcburi köçkünlərə ayrılan sosial xərclərlə, humanitar yardımlarla paralel, Fondun iri tikinti layihələrinə nəzarət də Həsənovun rəhbərliyi altındadır.

Əli Həsənovun icra başçısı qardaşı və 16 tenderin qalibi 

Ə.Həsənovun qardaşı Ramiz Həsənov Zəngilan Rayon İcra Hakimiyyətinin başçısıdır. “Qaçqınkom”-a ayrılan vəsaitlərdən əlavə, dövlət büdcəsindən işğalda olan 10 rayonun icra hakimiyyətlərinin saxlanılması üçün də vəsait ayrılır.

Bu rayonların icra aparatlarına ayrılan vəsaitlər, onların xərcləri dövlət büdcəsində yerli xərclər siyahısına daxil edilir. Zəngilan da həmin rayonlardan biri olmaqla, yerli əhalinin sayı 42, 700 nəfərə çatır (1993-cü ildə 39 min insan rayonu tərk etməli olub).

Zəngilan rayonunun dövlət satınalmalarında qeydiyyatdan keçən 16 şirkət Fəxrəddin Məmmədovun adındadır. F.Məmmədovun şirkətləri 2015 və 2017-ci illərdə tender qalibidir. Başqa bir diqqətçəkən məqam isə F.Məmmədovun adı vergi borclarına görə ölkədən çıxışına qadağa qoyulanların siyahısındadır.

Həmin şirkətlərin 2017-ci ildə Zəngilan rayonu üzrə elan olunan müsabiqədən qalib gəldiyi göstərilib. Həm bu, həm də digər şirkətlərlə bağlı ən diqqət çəkən məqam qeydiyyatdan keçdikləri eyni ildə müsabiqədə dövlət sifarişləri almalıdır.  Heç birinin nə saytları, nə əlaqə nömrələri, nə də ki hesabatlılığı var.

Zavod içində yuva

Dövlət Proqramına görə, 2016-ci ilə kimi məcburi köçkünlərin mənzil yaşayışı, sosial, təhsil və tibbi təminatları yaxşılaşdırılmalı idi. “Qaçqınkom”-un mətbuat xidmətinin rəhbəri Elçin Qədimov telefon müsahibəsində 340 min məcburi köçkünün hələ də tərk edilmiş orta məktəb binalarında, uşaq bağçalarında, xəstəxana və digər yarıtikili binalarda yaşadığını bildirdi.

Bakıda Əhməd Rəcəbli küçəsində yerləşən Dərnəgül armatur zavodunda təqribən 160 məcburi köçkün ailəsi məskunlaşıb. Əlağa İsmayilov Ağdam rayonu Saybalı kəndindən məcburi köçkündür. Onun sözlərinə görə, 1993-cü ildən sözügedən zavodun bir hissəsinə yerləşiblər: “Bu zavodum tüstüsündən sağlamlığımız əldən gedib, heç bir müayinə edən də yoxdur. Zavod ərazisində normal kommunal xidmətlər belə təmin olunmayıb. İş günlərində burada zavodun dəzgahlarının səsindən, armaturun tozundan, kimyəvi-zəhərli tüstüdən dayanmaq olmur.

X.Əliyevin üç övladı var. Həyat yoldaşı məcbur köçkün olmadığı üçün övladlarına məcburi köçkünlər üçün nəzərdə tutulan müavinət verilmir. Ailə ünvanlı sosial yardım da düzəldə bilmir. Yalnız ailə başçısı 20 manat müavinət alır: “Uşaqların hamısı xəstəlik tapıb, tez-tez zəhərlənirlər. Zavod işləyən saatlarda uşaqları götürüb burdan bir neçə saatlığa uzaqlaşırıq. Dəfələrlə “Qaçqınkom”-a şikayət etmişik, baxan yoxdur”.

Məcburi köçkünlərə hər il köçürüləcəklərinə dair söz verilsə də, hələ ki, bu reallaşmayıb.

Eyni zavodda yaşayan Füzuli rayonundan olan digər bir məcburi köçkün, 29 yaşlı Xətai Əliyev isə burada ağır xəstəliklə mübarizə aparır. X.Əliyevin ayaqları şişib, yeriməkdə çətinlik çəkir: “Səhiyyənin pulsuz olduğu deyilsə də, bunu heç kim qəbul etmir. Xəstəxanada yatmaq üçün isə pulum yoxdur. Bu şəraitdə adam yaşayar?”

İllüzor layihələr

iFact.ge adı sıyahıda olan, lakin xərci göstərilməyən iki şəhərcik aşkarlayıb. Bunlar, Abşeron rayonunun Mehdiabad qəsəbəsində yan-yana salınan “Binəqədi Gənclər” və “Qarant” şəhərcikləridir. Bu iki şəhərciyə 2012-ci ildən əhali hissə-hissə binalar hazır olduqca köçürülməyə başlanılıb və proses indiyədək də davam etməkdədir. Belə böyük bir şəhərcik salınandan və əhali köçürüləndən sonra məlum olub ki, ərazidə nə məktəb var, nə səhiyyə ocağı, nə də iaşə obyekti.

“Qarant” şəhərciyində yerləşən məktəb direktorlarından biri təqribən belə vəziyyətdə 8 məktəbin olduğunu və 1400-ə yaxın şagirdin orada təhsil aldığını söylədi.

Ərazidə binaların zirzəmiləri və birinci mərtəbələrindəki mənzilləri sonrada məktəb üçün ayırıblar..

Deputatın qardaşı da şəhərçik tikir, ancaq…

Nəhayət, 7 ildən sonra ərazidə 1200 şagirdin təhsil ala biləcəyi məktəbin 2018-ci ildə istismara veriləcəyi gözlənilir. Hər hansı bir tibbi məntəqənin, xəstəxananın, uşaq bağçasının tikiləcəyi hələ ki, planlaşdırılmır. Şəhərciyin sakini və məcburi köçkün Zakir Həsənov, Bakıdan Mehdiabada gəlmək üçün avtomobil yolunun belə salınmadığını söylədi: “Yağış yağanda yollarda qalırıq. Normal bir yol belə çəkilməyib. Yağışlı havalarda təcili tibbi yardım çağıranda bura gələ bilmir. Xəstəxanası, poliklikinası, uşaq bağçası yoxdur. 3 ildir bura köçmüşük, artıq binanın üzü sökülüb-tökülür”.

Şəhərciklərin inşası “Dərhal” MMC və “Gulf Group”-a həvalə edilmişdi. “Dərhal” MMC deputat Rəfail Cəbrayılovun qardaşı Elşən Cəbrayılova məxsudur.

Məcburi köçkünlərin bir çoxu bağça, məktəb, yarıtikili binalarda yaşamalarına baxmayaraq, iş yerləri ilə əlaqədar yolun uzaqlığını, mənzillərin keyfiyyətsizliyini, xüsusilə birinci mərtəbədə yerləşən mənzillərin zirzəmiyə düşməsini əsas gətirərək köçmək istəməyiblər.

Dövlət agentliyi “Azərtac” buraya 2181 məcburi köçkün ailəsi yerləşdirilməsindən və eyni zamanda 8 orta məktəbdən də söhbət açır. Lakin sözügedən ərazidə heç bir məktəb tikilməyib.”